این روزها حضور پرشور جوانان و نوجوانان را در مساجد سراسر کشور برای انجام مراسم معنوی اعتکاف شاهد هستیم، از این رو دانستن احکام اعتکاف و آشنایی با نظرات مراجع تقلید برای هر فرد معتکف، ضروری به نظر می‌رسد.«مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی»، تاریخچه اعتکاف و احکام آن از منظر مراجع تقلید را منتشر کرده است که در ادامه می‌خوانید:
* شرایط اعتکاف
شرایط صحت اعتکاف چیست؟
1. معتکف عاقل باشد.
2. با قصد قربت باشد.
3. اعتکاف حداقل سه روز متوالى باشد.
4. از مسجد بدون عذر خارج نشود.
5. در یکى از مساجد چهارگانه و یا مسجد جامع شهر باشد. (مساجد چهار گانه عبارت است از: مسجد الحرام، مسجد نبوى (مدینه)، مسجد کوفه و مسجد بصره)
6. اگر اعتکاف با حق شوهر منافات داشت، با اجازه او باشد.
7. اگر اعتکاف باعث اذیت و آزار پدر و مادر شود، با اجازه آن دو باشد. (1)
پی‌نوشت:
1. توضیح المسائل مراجع، احکام اعتکاف
* محرمات اعتکاف
چه چیزهایی در اعتکاف حرام یا مکروه است؟ آیا شانه زدن، استفاده از عطر و نگاه کردن درآیینه حرام است؟
پنج چیز بر معتکف حرام است:
اول: تمتّع از همسر، خواه به جماع باشد یا لمس و بوسیدن بنابر احتیاط.
دوم: استمنا، بنابر احتیاط، هر چند از طریق حلال باشد، مانند ملاعبه با همسر.
سوم: بوییدن عطریات و بوهای خوش، هر چند با قصد لذت نباشد.
چهارم: خرید و فروش، بلکه مطلق تجارت، در صورتی که ضرورتی در کار نباشد.
پنجم: جدال بر سر مسائل دینی یا دنیوی، به قصد غلبه کردن بر طرف مقابل و اظهار فضیلت.
بنابراین، شانه زدن و نگاه کردن در آیینه جایز است، اما استفاده از عطر حرام است.
در مورد چیزهایی که بر معتکف مکروه است، باید به طور کلی بگوییم: پرداختن به امور دنیوی و مطالعات مربوط به آن مکروه است.(1)
پی‌نوشت:
1. توضیح المسائل مراجع، ج 2 ص 804 ملحقات رساله آیت‌اللّه مکارم شیرازی.
* مبطلات اعتکاف
انجام دادن چه کارهایى، اعتکاف را باطل می‌کند؟
آیات عظام امام، خامنه‌اى و فاضل: هر کارى که مبطل روزه است و نیز تماس و آمیزش (هرچند در شب باشد)، اعتکاف را باطل می‌کند و بنابر احتیاط واجب، انجام دادن سایر محرمات اعتکاف نیز مبطل اعتکاف است.(1)
آیات عظام بهجت و صافى: هر کارى که مبطل روزه است و نیز آمیزش (هرچند در شب باشد) اعتکاف را باطل می‌کند و بنابر احتیاط واجب، انجام دادن محرمات اعتکاف نیز مبطل اعتکاف است.(2)
آیت‌اللَّه تبریزى: هر کارى که مبطل روزه است، اعتکاف را نیز باطل می‌کند؛ ولى انجام دادن محرمات اعتکاف - به جز آمیزش - مبطل اعتکاف نیست. (3)
آیات عظام سیستانى، مکارم، نورى و وحید: انجام دادن محرمات اعتکاف و هر کارى که مبطل روزه است، اعتکاف را باطل می‌کند.(4)
پی‌نوشت‌ها:
1. امام و فاضل، تعلیقات على العروة، ج 2، احکام الاعتکاف م 3
2. صافى، هدایة العباد، ج 1، م 1423 و بهجت، وسیلة النجاة، ج 1، م 1210.
3. تبریزى، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م 1080.
4. نورى و مکارم، تعلیقات على العروة، ج 2، احکام الاعتکاف م3 ؛ سیستانى و وحید، منهاج الصالحین الاعتکاف، م 1080
اعتکاف در اصل، یک عمل مستحبى است؛ ولى ممکن است بنا به دلایلی مانند نذر، عهد یا قسم واجب شود.
* اقسام اعتکاف
اعتکاف واجب است یا مستحب؟
همه مراجع: اعتکاف در اصل، یک عمل مستحبى است؛ ولى ممکن است به سببى - مانند نذر، عهد یا قسم - واجب شود. به عنوان مثال انسان نذر می‌کند یا با خداى خود عهد مى بندد که اگر در فلان کار، موفق شد، یا از فلان بیمارى شفا پیدا کرد، چند روز در مسجد معتکف شود.(1)
پی‌نوشت:
سید محمد کاظم یزدی، العروة الوثقى، ج 2، الاعتکاف.
* زمان اعتکاف
آیا در هر زمان که بخواهیم مى‌توانیم، معتکف شویم یا زمان خاص دارد؟
همه مراجع: در هر زمان که روزه صحیح باشد، اعتکاف نیز صحیح است. اعتکاف زمان خاصى ندارد؛ ولى بهترین زمان براى انجام آن، ماه مبارک رمضان به ویژه دهه آخر آن است.(1)
پی‌نوشت:
1. سید محمد کاظم یزدی، العروة الوثقى، ج 2، الاعتکاف.
* شروع اعتکاف
آیا روزه هاى قضا که بر عهده داریم، مى توانیم در اعتکاف بگیریم؟
همه مراجع: آرى، جایز است.(1)
پی‌نوشت:
1. سید محمد کاظم یزدی، العروة الوثقى، کتاب الاعتکاف، م 4.
آیا می‌توان در زمان اعتکاف به جای روزه مستحبی روزه نذری گرفت؟
بلی، یکی از شرایط اعتکاف، روزه گرفتن است، خواه روزه قضا و واجب باشد یا نذر و یا مستحب و یا روزهای باشد که برای آن اجیر شده باشد (روزه نیابتی) در سه روز اعتکاف می‌تواند هر کدام از این روزه‌ها را بگیرد و برای اعتکاف اشکالی ندارد.(1)
پی‌نوشت‌ها:
1. امام خمینی، تحریر الوسیله، ج 1، ص 305، شرط ثالث.
احکام و نمازهای ایّام اعتکاف را بیان کنید؟
برای صحّت اعتکاف، شرایطی بیان کرده‌اند: عقل، نیّت، روزه گرفتن، روزه آن کمتر از سه روز نباشد، در یکی از مساجد چهاگانه (مسجدالحرام و مسجد النبیّ و مسجد کوفه و مسجد بصره) باشد. در غیر این چهار مسجد، بنابر فتوای امام خمینی(ره) اعتکاف اشکال دارد، لیکن در مسجد جامع هر شهر هم به امید ثواب می‌توان معتکف شد.
زن در صورتی می‌تواند معتکف شود که با حقوق شوهر منافات نداشته باشد و شوهر به او اذن بدهد. اعتکاف فرزندان اگر باعث اذیّت پدر و مادر شود. جایز نیست، لیکن اگر اذیت نشوند، اذن لازم نیست. بدون عذر شرعی و عمداً از مسجد (در مدت اعتکاف) خارج نشود.(1) لازم نیست اعتکاف کننده به سنّ بلوغ رسیده باشد. اعتکاف بچه ممیّز صحیح است.
برای اعتکاف کننده چند چیز حرام است:
1. آمیزش با همسر (حتّی لمس و بوسیدن و نگاه شهوت آمیز کردن)
2. خود ارضایی.
3. بوییدن مشک و ریحان و چیزهای معطّر.
4. خرید و فروش و انجام معاملات.
5. جدال و گفت‌وگو در امور دنیا یا مسائل دینی اگر برای شکستن طرف مقابل باشد، ولی اگر گفت‌وگو برای فهمیدن مسأله علمی باشد، اشکال ندارد.(2)
در ایّام اعتکاف، نمازهای خاصّی برای اعتکاف کننده بیان نکرده‌اند، ولی ممکن است اعتکاف کننده مثلاً در ماه رجب روزهای سیزدهم تا پانزدهم را انتخاب کند و نمازهای و دعاهای وارده آن را بخواند و از ثواب آن بهره‌مند شود.
برای این منظور به کتاب مفاتیح الجنان مربوط به اعمال شب و روز سیزدهم تا نیمه ماه رجب مراجعه کنید.
پی‌نوشت‌ها:
1. تحریر الوسیله، امام خمینی، ج 1، ص 306.
2. همان، ص 309، القول فی احکام الاعتکاف.
زن در صورتی می‌تواند معتکف شود که با حقوق شوهر منافات نداشته باشد و شوهر به او اذن بدهد.
* اجازه پدر
آیا اعتکاف فرزند بدون اجازه پدر صحیح است یا خیر؟
همه مراجع: اگر باعث اذیت و آزار والدین نباشد، نیاز به اجازه نیست و اعتکاف صحیح است.(1)
پی‌نوشت:
1. امام، نورى، فاضل، مکارم، تعلیقات على العروة، ج 1، احکام الاعتکاف، م 9؛ بهجت، وسیلة النجاة، ج 1، 1211؛ صافى، هدایة العباد، ج 1، م 1426؛ تبریزى و وحید، سیستانى، منهاج الصالحین، م 1072
* اجازه شوهر
آیا زن براى رفتن به اعتکاف، نیاز به اجازه شوهر دارد و اگر بدون اجازه برود، آیا اعتکافش صحیح است؟
پاسخ: امام: زن باید با اجازه شوهرش به اعتکاف برود و اگر اجازه ندهد چنانچه باعث تضییع حق (زناشویى) او شود بنابر احتیاط واجب اعتکافش باطل است و اگر با حق او منافات نداشته باشد، اعتکافش صحیح است.(1)
آیات عظام فاضل و وحید: زن باید با اجازه شوهرش به اعتکاف برود و اگر اجازه ندهد چنانچه باعث تضییع حق (زناشویى) او شود اعتکافش باطل است و اگر با حق او منافات نداشته باشد، اعتکافش صحیح است.(2) آیات عظام بهجت و تبریزى: زن باید با اجازه شوهرش به اعتکاف برود و اگر اجازه ندهد - چنانچه باعث تضییع حق (زناشویى) او شود - اعتکافش باطل است و اگر با حق او منافات نداشته باشد، بنابر احتیاط واجب باطل است. (3)
آیات عظام سیستانى و صافى: زن باید با اجازه شوهرش از منزل بیرون رود و اگر اجازه ندهد، اعتکافش باطل است (هر چند باعث تضییع حق زناشویى او نشود). (4)
آیت‌اللَّه مکارم: بنابر احتیاط واجب، زن باید با اجازه شوهرش به اعتکاف برود و اگر اجازه ندهد چنانچه باعث تضییع حق (زناشویى) او شود بنابر احتیاط واجب اعتکافش باطل است. (5)
آیت‌اللَّه نورى: زن باید بااجازه شوهرش به اعتکاف برود و اگر اجازه ندهد چنانچه باعث تضییع حق (زناشویى) او شود اعتکافش باطل است و اگر با حق او منافات نداشته باشد، اعتکافش صحیح است، مگر آنکه روزه او در اعتکاف مستحبى باشد. (6)
پی‌نوشت‌ها:
1.امام، تحریر الوسیله، ج 1، مشروط الاعتکاف، السادس و استفتاءات، ج 3، حقوق زوجیت، س 16.
2.وحید، منهاج الصالحین، ج 2، م 1069، الخامس و توضیح المسائل، م 2476 و فاضل، تعلیقات على العروة ج 2، شرائط الاعتکاف، السابع.
3.بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م 18 و وسیلةالنجاه، ج 1، م 1193 و تبریزى، منهاج الصالحین، ج 1، م 1069.
4.صافى، عروةالعباد، ج 1، شروط الاعتکاف، م 1402، السادس و توضیح المسائل، م 2421، و سیستانى، تعلیقات على العروة، شرائط الاعتکاف، السابع.
5. مکارم، تعلیقات على العروة، شرائط الاعتکاف، السابع و استفتاءات، ج 2، س 963.
6. نورى، تعلیقات على العروة، شرائط الاعتکاف، السابع و توضیح المسائل، م 2408.
حضرت امام و رهبری: اعتکاف باید در مساجد چهارگانه باشد و بنابر احتیاط واجب در مساجد جامع، باید به قصد رجا انجام گیرد و در غیر مساجد جامع صحیح نیست.
* مکان اعتکاف
منظور از مسجد جامع چیست؟
همه مراجع: مسجد جامع مسجدى است که اقشار مختلف مردم، در آن شرکت مى‌کنند و اختصاص به محله یا صنف خاصى ندارد.(1)
پی‌نوشت:
1.مکارم، استفتاءات، ج 2، س 456؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 617 و تبریزى، منهاج الصالحین، الاعتکاف
اعتکاف در مسجد غیر جامع چه حکمی دارد؟ آیا کارمندان و معلمان می‌توانند معتکف شوند و سر کلاس و محل کار برگردند؟
صحّت اعتکاف به روزه و حدّاقل آن سه روز است، هر چند روزة قضا یا نذر باشد. اعتکاف باید در مسجد جامع شهر باشد، نه مسجد محلّه؛ زیرا در این باره روایاتی از ائمة معصومین(ع) وارد شده است. امام جعفر صادق(ع) فرمود: «لا یکون اعتکاف إلاّ بصومٍ و لا اعتکاف إلاّ فی مسجد تجمع فیه…؛ اعتکاف با روزه گرفتن و مسجدی که در آن مردم جمع شوند (مسجد جامع) تحقق پیدا می کند».(1)
تفاوت مسجد جامع با مساجد دیگر: مسجد جامع، مسجدی است که منسوب به محلّه یا بازار و مانند آن نباشد و محلّ اجتماع عموم مسلمانان شهر یا روستا باشد. از جمله امتیازات این مسجد آن است که اعتکاف به این مسجد اختصاص دارد و نماز در آن معادل است با صد نماز که در خانه گزارده شود.(2)
از مرحوم حضرت آیت‌الله فاضل سؤال شد: ایشان در پاسخ فرمود: مکلّف باید در مسجد جامع بماند و خروج او برای کارهای ضروری مثل تطهیر و امثال این‌ها مانعی ندارد، ولی برای کار و شغل نباید خارج شود.(3)
پی‌نوشت‌ها:
1. بحارالانوار، محمد باقر مجلسی(ره)، ج 94، ص 128 - 130، با تلخیص و برداشت؛ سید مصطفی حسینی دشتی، معارف و معاریف، ج 2، ص 294، با تلخیص.
2. سید مصطفی حسینی دشتی، معارف و معاریف، ج 9، ص 356.
3. مرحوم آیت الله فاضل، جامع المسائل، ج 2، ص 170، س 262.
* مسجد دانشگاه
با توجّه به اینکه اعتکاف باید در مسجد جامع شهر باشد، آیا جایز است در مسجد دانشگاه اعتکاف را به قصد رجا انجام داد؟
همه مراجع (به جز خامنه‌اى و امام): اعتکاف در مسجد دانشگاه صحیح نیست.
امام: اعتکاف باید در مساجد چهارگانه باشد و بنابر احتیاط واجب در مساجد جامع، باید به قصد رجا انجام گیرد و در غیر مساجد جامع صحیح نیست. (1)
آیت‌الله خامنه‌اى: به قصد رجا اشکال ندارد. (2)
تبصره. مساجد اربعه عبارتند از: مسجد الحرام، مسجد النبى، مسجد کوفه و مسجد بصره.
پی‌نوشت‌ها:
1. امام خمینی(ره)، تحریر الوسیله، ج 1، شروط الاعتکاف، الخامس.
2. اجوبة الاستفتاءات، س 849
* درس و اعتکاف
آیا جایز است در اعتکاف، دروس خود را مباحثه کرد؟
آیات عظام امام، بهجت، خامنه اى، صافى و فاضل: درس خواندن، حل مسائل و مباحثه - به ویژه در امور دینى - بسیار کار پسندیده اى است؛ ولى اگر مباحثه و مجادله به منظور غلبه بر دیگرى و اظهار فضل باشد، حرام است و بنابر احتیاط واجب اعتکاف را نیز باطل می‌کند. معیار تشخیص آن، قصد و نیت شخص است.(1)
آیت‌اللَّه تبریزى: مباحثه به ویژه در امور دینى بسیار کار پسندیده‌اى است؛ ولى اگر مباحثه و مجادله به منظور غلبه بر دیگرى و اظهار فضل باشد، حرام است؛ ولى اعتکاف را باطل نمی‌کند. معیار تشخیص آن، قصد و نیت شخص است. (2)
آیات عظام سیستانى، مکارم، نورى و وحید: مباحثه به ویژه در امور دینى بسیار کار پسندیده‌اى است؛ ولى اگر مباحثه و مجادله به منظور غلبه بر دیگرى و اظهار فضل باشد، حرام است و اعتکاف را نیز باطل می‌کند. معیار تشخیص آن، قصد و نیت شخص است. (3)
پی‌نوشت‌ها:
1. امام و فاضل، تعلیقات على العروة، ج 2، احکام الاعتکاف م 3 ؛ صافى، هدایةالعباد، ج 1، م 1421 و 1423 و بهجت، وسیلة النجاة، ج 1، م 1208 و 1210.
2. منهاج الصالحین، الاعتکاف، م 1080.
3. نورى و مکارم، تعلیقات على العروة، ج 2، احکام الاعتکاف م 3 و سیستانى و وحید، منهاج الصالحین الاعتکاف، م 1080.
چرا اعتکاف در مسجد شهرک برگزار نمی‌شود، مگر نمی‌شود در شهرهای کوچک عبادت خدا را انجام داد؟
برقراری مراسم اعتکاف در هر شهری چه بزرگ و چه کوچک و حتی روستایی که مسجد جامع داشته باشد، صحیح است و این به مردم آن شهر بستگی دارد. در شهرکی که زندگی می‌کنید می‌توانید در مسجد جامع شهرک (اگر شهرک مسجد جامع داشته باشد) اعتکاف نمایید. منظور از مسجد جامع مسجدی است که قشرهای مختلف مردم شهر در آن شرکت می‌کنند.(1)
پی‌نوشت‌ها:
1. آیت الله مکارم شیرازی، استفتاآت، ج 2، س 456.
* قطع اعتکاف
آیا قطع اعتکاف گناه دارد؟
همه مراجع: اگر اعتکاف واجب باشد و یا دو روز اعتکاف مستحبى را گذرانده باشد و بخواهد اعتکاف را به هم بزند، معصیت کرده است.
پی‌نوشت:
1. العروة الوثقى، شرائط الاعتکاف، م 39.
آیا معتکف می‌تواند به هنگام نیت اعتکاف، شرط کند که هر زمان خواست (هر چند بدون عذر)، از اعتکاف خارج شود؟
امام: مى‌تواند شرط کند که اگر عذر عرفى یا شرعى برایش پیدا شد، بتواند از اعتکاف خارج شود؛ ولى بدون عذر جایز نیست. (1)
آیات عظام بهجت، صافى، فاضل و نورى: آرى، چنین شرطى جایز است و اگر شرط کرد - هر زمان که خواست - می‌تواند از اعتکاف خارج شود. (2)
آیات عظام سیستانى، مکارم و وحید: می‌تواند شرط کند که اگر عذر عرفى یا شرعى برایش پیدا شد، بتواند از اعتکاف را خارج شود؛ ولى بدون عذر بنابر احتیاط واجب، جایز نیست. (3)
پی‌نوشت‌ها:
1. امام، تعلیقات على العروة، الاعتکاف، م 40.
2. نورى، فاضل، تعلیقات على العروة، الاعتکاف، م 40 ؛ بهجت، وسیلة النجاة، ج 1، م 1207 ؛ تبریزى، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م 1074؛ صافى، هدایةالعباد، ج 1، م 1416.
3. سیستانى وحید، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م 1074.
خارج شدن از مسجد جایز نیست؛ مگر به جهت ضرورت عقلى، عرفى و شرعى؛ مانند: مراجعه به پزشک.
* خروج از مسجد
در چه مواردى مى‌توان از مسجد خارج شد؟
همه مراجع: خارج شدن از مسجد جایز نیست؛ مگر به جهت ضرورت عقلى، عرفى و شرعى؛ مانند: مراجعه به پزشک در موارد اضطرار، رفتن به دستشویى (ضرورت عقلى)، عیادت بیمار، تشییع جنازه مرده (ضرورت عرفى)، غسل و وضوى واجب (ضرورت شرعى). (1)
پی‌نوشت:
1. امام، نورى، مکارم و فاضل، تعلیقات على العروة، ج 1 الاعتکاف، م 30؛ صافى، هدایة العباد، ج 1، م 1412؛ بهجت، وسیلة النجاة، ج 1، 1203؛ تبریزى، وحید و سیستانى، منهاج الصالحین، الاعتکاف، السادس.
خارج شدن معتکف از مسجد براى گرفتن وضو و غسل مستحبى چه حکمى دارد؟
آیات عظام امام، بهجت، خامنه اى، صافى و فاضل: اشکال ندارد(1) آیات عظام تبریزى، سیستانى، مکارم، نورى و وحید: بنابر احتیاط واجب جایز نیست. (2)
پی‌نوشت‌ها:
1. امام، فاضل، تعلیقات على العروة، ج 1 الاعتکاف، م 30؛ صافى، هدایة العباد، ج 1، م 1412؛ بهجت، وسیلة النجاة، ج 1، 1203
2. نورى و مکارم، تعلیقات على العروة، ج 1 الاعتکاف، م 30؛ تبریزى، وحید و سیستانى، منهاج الصالحین، الاعتکاف، السادس.
* اعتکاف و کلاس درس
آیا در ایام اعتکاف، رفتن به کلاس و شرکت در درس‌ها جایز است؟
همه مراجع: خروج از مسجد و شرکت در کلاس هاى درسى، اشکال دارد.(1)
پی‌نوشت:
1. نورى، استفتاءات، ج 2، س 276؛ سیستانى، سایت، اعتکاف؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 515؛ فاضل، جامع المسائل، ج 2، س 462
* نیابت در اعتکاف
آیا نیابت اعتکاف از طرف عده‌اى از اموات صحیح است؟
همه مراجع: خیر، به نیابت از چند نفر مرده صحیح نیست؛ ولى می‌تواند ثواب آن را به روح آنان هدیه کند. (1)
پی‌نوشت:
1. العروة الوثقى، ج 2، الاعتکاف، م 3.
کسى که نذر کرده ایام البیض (روزهاى سیزدهم تا پانزدهم) ماه رجب را اعتکاف کند، چنانچه در این ایام بیمار شود، تکلیف چیست؟
همه مراجع: اگر نذرش به سال خاصى تعیین شده - چنانچه به واسطه بیمارى نتواند روزه بگیرد یا در اعتکاف شرکت کند - تکلیف از او ساقط است و کفاره هم ندارد؛ ولى اگر براى نذرش سال تعیین نشده، می‌تواند در سال‌هاى بعد اعتکاف کند.(1)
پی‌نوشت:
1. تبریزى، استفتاءات، س 1729؛ امام، تحریر الوسیله، ج 2، النذر، م 24؛ صافى، هدایة العباد، ج 2، النذر، م 24؛ سیستانى، توضیح المسائل مراجع، م 2647 ؛ خامنه اى، استفتاء، س 1074
*اعتکاف و غسل
اگر محتلم شویم، غسل را در داخل مسجد انجام دهیم؟
همه مراجع (به جز صافى): اگر معتکف محتلم شود و غسل کردن در مسجد به جهت توقف یا نجس کردن مسجد ممکن نباشد، واجب است از مسجد خارج شود. (1)
آیت‌اللَّه صافى: آرى، باید از مسجد خارج شود، هر چند غسل در مسجد باعث مکث یا نجس کردن مسجد نشود.(2)
پی‌نوشت‌ها:
1. امام، نورى، فاضل، مکارم، تعلیقات على العروة، ج 1، الاعتکاف، الثامن؛ بهجت، وسیلة النجاة ج 1، 1204؛ تبریزى، وحید و سیستانى، منهاج الصالحین، م 1073
صافى، هدایة العباد، ج 1، م 1403.
* قضاى اعتکاف
چنانچه اعتکاف مستحبى را به جهتى به هم بزند، آیا قضاى آن واجب می‌شود؟
همه مراجع (به جز تبریزى، سیستانى و وحید): اگر بعد از روز دوم باطل کند، باید قضاى آن را به جا آورد. (1)
آیات عظام تبریزى، وحید و سیستانى: اگر بعد از روز دوم باطل کند، بنابر احتیاط واجب باید قضاى آن را به جا آورد و اگر پیش از آن باشد، چیزى بر عهده او نیست. (2)
تبصره. قضاى اعتکاف مانند اصل اعتکاف است. بنابراین باید شرایط آن را رعایت کند و حداقل سه روز متوالى روزه بگیرد.
پی‌نوشت‌ها:
1. امام، نورى، فاضل، مکارم، تعلیقات على العروة، ج 1، احکام الاعتکاف، م 5؛ بهجت، وسیلة النجاةج 1، 1210؛ صافى، هدایة العباد، ج 1، م 1424؛
2. تبریزى، سیستانى و وحید، منهاج الصالحین، م 1082
